İşverenin Ücretsiz Çalışan Eşi
Ücretsiz çalışan eş, aile hukukunun öngördüğü karşılıklı yardım ödevini yerine getirdiği (MK. m.151) ve aile birliğinin yaşam düzeyini yükseltmek amacını izlediği için sigortalı sayılmamıştır (m.6/I,a) Belirtelim ki maddede sözü geçen “eş” Medeni Kanun'un karı koca olarak kabul ettiği kişilerden her biri olup evlilik birliği dışında karı koca gibi birlikte yaşayanlar bu hükmün kapsamı dışında kalırlar.
Konut içinde Yapılan islerde Çalışanlar
Konut içinde yapılan işlerde çalışanlar, belirli koşulların varlığı hâlinde sigortalı sayılmamışlardır (m.6/I, b). Bu kimselerin sigortalı sayılmamaları için aynı konutta birlikte yaşamaları ve üçüncü dereceye kadar (bu derece dâhil) hısım olmaları gerekir. Çalışanlar, hısımlık koşuluna uygun düşmekle beraber, aynı konutta birlikte yaşamıyorlarsa ya da tersine aynı konutta birlikte yaşamalarına karşın bu derecede hısım değillerse sigortalı sayılmalarına herhangi bir engel yoktur. Belirtilen koşula ek olarak maddede anılan kimselerin arasına dışarıdan başka bir kimsenin katılmaması da gerekir. Sözü edilen hısımlar kapsamına girmeyen herkes, örneğin başka konutta ve ayrı yaşayan çocuk bile “başka kimse” durumundadır.
Ev Hizmetlerinde Çalışanlar
Ev hizmetlerinde ücretle ve sürekli olarak çalışanlar hariç olmak üzere ev hizmetlerinde çalışanlar sigortalı sayılmamıştır (m.6/I, c). Ev hizmetlerinde çalışanlar deyimi, bir evin günlük işlerini yürütmek amacıyla evde çalışan ve aile bireyleri dışında kalan kimselerdir. Bunların yaptıkları işler; genellikle hizmetçilik, aşçılık, şoförlük, bahçıvanlık gibi işlerdir.
Askerlik Hizmetlerini Er ve Erbaş Olarak Yapmakta Olanlar ile Yedek Subay Okulu Öğrencileri
Askerlik hizmeti, kamu hukuku çerçevesinde gerçekleşen bir yükümlülük olup sigortalılık ilişkisi kuran bir faaliyet niteliğinde değildir. Nitekim Kanun'un 6. maddesinin (d) bendinde askerlik hizmetini er ve erbaş olarak yapanlarla yedek subay okulu öğrencilerinin sigortalı sayılmadıkları açıkça belirtilmiştir.
Kendi Ülkelerinde Sigortalı Olan Yabancılar
Yabancı bir ülkede kurulu herhangi bir kuruluş tarafından ve o kuruluş adına ve hesabına Türkiye'ye bir iş için gönderilen ve yabancı ülkede sosyal sigortaya tabi olduğunu belgeleyen kişiler ile Türkiye'de kendi adına ve hesabına bağımsız çalı-şanlardan yurt dışında ikamet eden ve o ülke sosyal güvenlik mevzuatına tabi olanlar, 5510 sayılı Kanun'a göre sigortalı sayılmazlar (m.6/I, e).
Yapım ve Üretim işlerinde Çalışan Öğrenciler
Resmî meslek ve sanat okullarıyla yetkili resmî makamların izniyle kurulmuş bu nitelikteki öğretim kurumlarında, o meslek ya da sanatı öğretme amacıyla uygulamalı yürütülen yapım ve üretim işlerinde çalışan öğrenciler; sigortalı sayılamazlar (m. 6/I, f). Öğrencilerin sigortalı sayılmamaları, Kanun'un deyimiyle “tatbiki mahiyetteki yapım ve üretim işleri”nin gördükleri öğrenimin doğal bir sonucu olmasından kaynaklanmaktadır. Bu gibi durumlarda, esasen bir hizmet sözleşmesi ya da diğer sigortalılık ilişkisi doğuran herhangi bir faaliyetin varlığından söz edilemeyeceği için sigortalılık niteliğini edinme durumu da söz konusu değildir. Yargıtay, bu konuda vermiş olduğu bir kararda, bizce de isabetli olarak, okulun açık olduğu dönemlerde yapılan stajı, sigortalılık kapsamında değerlendirmemiş, buna karşılık okulun tatil olduğu dönemde yapılan çalışmayı sigortalı süre olarak kabul etmiştir . Yine öğretide de isabetle belirtildiği gibi, öğrenimin doğal sonucu sayılmasına olanak bulunmayan ve açıkça öğrencinin işgücünden yararlanmayı amaçlayan üretim ve yapım işleri, okulda dahi yapılmış olsa, bunları yapan öğrencilerin sigortalı sayılması gerekir.
Sağlık Kurumlarında ise Alıştırılmakta Olan Hasta veya Özürlüler
Hastalık ve özürleri nedeniyle çalkamayacak durumda olanların eski işlerinde veya bu işlere uygun başka bir işte yeniden çalışmalarını sağlamak, sosyal güvenliğin amaçları arasında yer alır. İşte, bu gibi kimselerden sağlık kurumlarında veya rehabilitasyon merkezlerinde tedaviye almanlar, sigortalı sayılamazlar (m. 6/I, g). Zaten bu durumdakilerin iş sözleşmesi ya da diğer bir mesleki faaliyet anlamında çalışmaları söz konusu değildir; işe alıştırma, bir çalışma ilişkisi doğurmaz.
18 Yaşından Küçük Olanlar Devlet Memurları ve Bağımsız Çalışanlar
5510 sayılı Kanun'un m. 4/I, (b) ve (c) bendi uyarınca sigortalı sayılması gerekenlerden 18 yaşını doldurmamış olanlar, anılan bentler gereğince sigortalı sayamazlar (m.6/I, h). Öte yandan 6. maddenin 2. fıkrasında bu hükmün istisnasına da yer verilmiştir. Buna göre bir meslek veya sanat okulunu bitirenlerden, 2001 tarihli ve 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu hükümlerine göre mahkemece ergin kılınmak suretiyle, öğrenimleriyle ilgili görevlerde çalışanlar hakkında, 18 yaşın bitirilmiş olması şartı aranmaz.
On sekiz yaşından küçük olanların sigortalı sayılmamaları, sadece m.4/I, (b) ve (c) bendi uyarınca sigortalılık bakımından geçerlidir. Bir hizmet sözleşmesine göre çalışanlar, on sekiz yaşından küçük olsalar da sigortalı sayılırlar. Bu yaklaşım iş Kanunu'nun çalıştırma yaşına ilişkin hükümleri ile de uyumludur. Zira iş Kanunu'nun 71. maddesinde çalıştırma yaşı, kural olarak on beş olup, bazı koşulların varlığı hâlinde on dört yaşını tamamlayanların işçi olarak çalışma hakları bulunmaktadır.
Tarım işlerinde Süreksiz işlerde Çalışanlarla Tarımsal Faaliyette Bulunup Aylık Geliri Düşük Olanlar
Kamu idareleri hariç olmak üzere, tarım işlerinde veya orman işlerinde hizmet akdiyle süreksiz işlerde çalışanlar ile tarımda kendi adına ve hesabına bağımsız çalı-şanlardan; tarımsal faaliyette bulunan ve yıllık tarımsal faaliyet gelirlerinden, bu faaliyete ilişkin masraflar düşüldükten sonra kalan tutarın aylık ortalamasının, bu Kanun'da tanımlanan prime esas günlük kazanç alt sınırının otuz katından az olduğunu belgeleyenler de 5510 sayılı Kanun'a göre sigortalı sayılmazlar (m.6/I, ı). Görüldüğü gibi bu bentte kapsam dışı bırakılanlar, iki ayrı grupta toplanacak niteliktedir. ilk grupta yer alanlar, bir iş sözleşmesine göre çalışanlardır. Ancak bu gruptakiler de kamu idarelerinde çalışanlar ve diğerleri olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Bentte düzenlenen ikinci kategori ise kendi adına ve hesabına tarım-sal faaliyette bulunanlar, bir başka deyişle tarım ve orman işlerinde bağımsız çalışanlardır.
Bağımsız Çalışanlardan Aylık Geliri Düşük Olanlar
Kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlardan gelir vergisinden muaf olup esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı olanlardan, aylık faaliyet gelirlerinden bu faaliyetine ilişkin masraflar düşüldükten sonra kalan tutarı, prime esas günlük kazanç alt sınırının otuz katından az olduğunu belgeleyenler de sigortalı sayılmamaktadır (m.6/I, k). Bu hükümle bağımsız çalışanlar bakımından âdeta sigortalı sayılmamanın yolu açılmış olmaktadır. Zira ülkemizde kayıt dışılığın çok yüksek olduğu, bilinen bir gerçektir. Eğer iyi bir denetim sistemi getirilmez ve kişilerin gerçek gelirleri tespit edilemezse gerçekte sigortalı olması gereken, fakat bu istisna hüküm nedeniyle zorunlu sigorta kapsamına girmeyen pek çok kimse söz konusu olacaktır.
Kamu idarelerinin Dış Temsilciliklerinde istihdam Edilenler
Kamu idarelerinin dış temsilciliklerinde istihdam edilen ve temsilciliğin bulunduğu ülkede sürekli ikamet izni veya bu devletin vatandaşlığını da haiz bulunan Türk uyruklu sözleşmeli personelden, bulunduğu ülkenin sosyal güvenlik kurumunda sigortalı olduğunu belgeleyenler ile kamu idarelerinin dış temsilciliklerinde istihdam edilen sözleşmeli personelin uluslararası sosyal güvenlik sözleşmeleri çerçevesinde ve temsilciliğin bulunduğu ülkenin ilgili mevzuatının zorunlu kıldığı hâllerde, işverenleri tarafından bulunulan ülkede sosyal sigorta kapsamında sigortalı yapılanlar da 5510 sayılı Kanun'a göre sigortalı sayılmazlar (m.6/I, l).