Hukuk ve Hak

Toplum düzenini oluşturan, koruyan, sürdüren toplumsal davranış kurallarının en önemlileri hukuk kurallarıdır. Bu kurallardan evvel hukuk kavramının farklı anlamları bilinmelidir. "Hukuk" kavramı, kullanıldığı alana göre etimolojik, sosyolojik ve yargısal açılardan değişen anlamlar içerir. Etimolojik olarak hukuk hak kelimesinin çoğuludur. Arapçadan dilimize geçmiş olup "haklar" anlamını içerir. "Onunla hukukumuz vardır" dediğimizde ise, "toplumsal ilişki" anlamında kullanılmaktadır.

Hukuk kavramı bazen bir davanın görüleceği, yargı yerini, bazen de bir davanın (ihtilafın, çekişmenin) niteliğini belirtmek için kullanılır. Bu anlamda, kamu hukukunun karşıtı olarak özel hukuku ifade eder. Örneğin; "Hukuk Davası", "Hukuk Mahkemesi" gibi tamlamalar buna ilişkindir. Bir diğer deyişle, bu kullanım anılan hukuki kurumun, idare hukuku, ceza hukuku, vergi hukuku gibi alanlara değil, özel hukuk alanına ilişkin olduğunu gösterir.

Hukuk, yukarıdaki anlamına benzer bağlamda, belli bir ülkede yahut ülkeler grubunda belli bir dönemde yürürlükte olan tüm hukuk kurallarını kapsayıcı bir anlama da gelir. Türk Hukuku, Avusturya Hukuku, Avrupa Birliği Hukuku tamlamaları bu anlamı içeriyor. Daha genel ve teknik anlamda hukuk, Öztan'ın ifadesiyle; "insanların birbirleriyle veya meydana getirdikleri topluluklarla ve bu toplulukların birbirleriyle olan ilişkilerini düzenleyen ve belirli özellikteki zorlayıcı kurallardan oluşan bir bütündür". "Hukuk toplumun genel yararını veya bireylerin ve toplumun ortak iyiliğini sağlamak amacı ile konulan ve kamu gücü ile desteklenen kuralların bütünüdür" (Gözübüyük). Üstteki iki paragrafla içeriği ortaya konan anlamlar "Hukuk buna cevaz vermez", "Bu işlem hukuka aykırıdır", "Hukuk bu davranışı cezalandı rır", "Türk ve Fransız idare hukuku sistemleri birbirine benzerler" ifadeleriyle belirginleştirilebilir. Bu cümlelerde ifade edilen, yürürlükte olan bir hukuk sistemidir. İkinci bölümde hukuk ile ilgili kavramları açıklarken göstereceğimiz gibi, anılan cümlelerdeki anlamıyla kastedilen "pozitif hukuk" kavramıdır. "Hukuk" denildiğinde anlaşılması gereken esas itibarıyla budur.

"Hak" ile " Hukuk" kavramları, Batı dillerinde farklı şekillerde ifade edilmektedir. Örneğin, Almancada hak "subjectives Recht" hukuk ise "objectives Recht" şeklinde ifade edilir. Türkçe' de böyle bir tamlamaya ihtiyaç yoktur. Bu anlamda, ileride hak ve türlerinden söz ederken daha iyi anlaşılacağı gibi; hak hukuka göre sübjektif (öznel) bir içeriğe sahip olup; pozitif hukukun koruduğu bir çıkarı, bir yetkiyi kapsar. Oysa hukuk kavramı objektif (nesnel) bir içerik ile kural anlamını taşır.

"Hukuk" denildiğinde zihnimize hak ve kural yanında adalet, devlet, yargılama, hakkaniyet gibi kavramlar da gelir. Kimi zaman bir bilimsel disiplini veya bir alt dalını da (medeni hukuk, ceza hukuku gibi) kastetmiş olabiliriz. Bu yüzden, bu kadar farklı kavramları bir arada tutabilecek bir tanımı yapmak kolay değildir. Bu zorluğu hukukun niteliklerinden ve temel özelliklerinden söz ederek aşabiliriz.

Öncelikle belirtmemiz gerekir ki, burada ifade edilecek olan nitelikler, özellikle salt hukuka ya da hukuk kurallarına değil, hukuk kurallarının en önemli kategorisini oluşturduğu, toplumsal davranışı düzenleyen diğer kurallara da -farklı düzeylerde ve şekillerde- ilişkindir. Bu, bir özdeşlik olmayıp kısmi benzerliktir. Anılan benzerlik doğal olarak tüm toplumsal davranış kuralları için genel ve ortak zemin oluşturur. Ortak zemin, burada, ortak özellikler anlamını içerir.